TECRÜBE İLE SABİT-29-

*

‘He­pi­mi­zin derdi çok, Der­di­çok he­pi­mi­zin’

Bir me­kâ­nı -şeh­ri, ka­sa­ba­yı, köyü- güz­leş­ti­ren, orada ya­şa­yan­lar­dır. Ya­şa­dık­la­rı bel­de­ye, gönlü güzel, ke­la­mı kibar irfan sa­hi­bi in­san­la­rın sev­gi­siy­le hoş gö­rü­nün şavkı yan­sır.
Güneş ışı­ğı­na ben­ze­yen bu yan­sı­ma dost-düş­man, gü­zel-çir­kin, soy-sop, din-mez­hep ayırt etmez.
Ana­do­lu’nun her köyü, hatta in­sa­nı üç aşağı beş yu­ka­rı bir­bi­ri­ne ben­zer. Ha­ya­tı yatay ya­şa­yan in­san­la­rın hi­kâ­ye­le­ri, dikey ya­şa­yan­la­rın­kin­den çok fark­lı­dır.
Ben Tanır di­ye­yim, siz Ber­çe­nek, Ha­ya­ti de­di­ğim­de de Mah­zu­ni an­la­yın. Ana­do­lu; ka­de­rin elin­den kaç­ma­ya ça­lış­mak­tan ko­va­la­ma­ya fır­sat bu­la­ma­yan ve sü­kû­tun­da söz giz­le­yen hâl ehli, der­viş gö­nül­lü in­san­la­rın irfan mec­lis­le­rin­de yak­tık­la­rı çerağ ile ay­dın­la­nır. Onlar hi­kâ­ye et­me­yi şi­ka­yet­len­me ola­rak al­gı­la­dık­la­rın­dan tür­kü­ler ya­kar­lar. ‘Yan­ma­yan ya­ka­maz’ ha­ki­ka­tin­den yola çı­ka­rak, hal­le­ri­ni tür­kü­le­re söy­le­tir­ler. Sa­mi­mi­yet ve ya­şan­mış­lı­ğa da­ya­nan her türkü de gönle do­ku­nur.
İşte, böyle, söy­le­dik­le­ri gönle do­ku­nan­lar­dan bir ta­ne­si de, ya­zı­mı­za konu ola­rak seç­ti­ği­miz Ömer Lütfü Piş­kin, nâm-ı diğer Der­di­çok’tur.
‘Tec­rü­be ile sabit se­ri­miz’in 23 nu­ma­ra­sın­da, Afşin’in Tanır ma­hal­le­sin­de med­fun Der­di­çok’tan bir cüm­ley­le bah­set­miş­tim. Sev­di­ği kızın baş­ka­sı­na gelin git­me­sin­den do­la­yı ken­di­ni ka­der­siz­ler­den ad­de­de­rek şi­ir­le­rin­de ‘Der­di­çok’ mah­la­sı­nı kul­la­nan Ömer Lütfü Piş­kin (1873-1937), El­bis­tan’ın Kı­zıl­co­ba ma­hal­le­sin­de doğdu. Hacı Tı­fı­lo­ğul­la­rı (Piş­kin­ler) ka­bi­le­sin­den Hafız Meh­med Efen­di’nin oğ­lu­dur.
İrti­ca­len şiir söy­le­me ye­te­ne­ği de olan Hafız Meh­med Efen­di, bir gün, Pı­nar­ba­şı’na ek­tik­le­ri kar­puz­la­rı ça­pa­lar­lar­ken, ya­kın­la­rın­dan geçen bir ge­li­nin oğlu Ömer Lütfü’ye iş­vey­le bak­tı­ğı­nı, oğ­lu­nun da aynı iş­ve­li ba­kış­la kar­şı­lık ver­di­ği­ni fark eder. Olan­la­rı büyük bir dik­kat­le iz­le­yen Meh­med Efen­di, bir yan­dan da oğ­lu­nun yap­tı­ğı ça­pa­yı göz­le­mek­te­dir. Ge­li­nin hal ve ha­re­ket­le­ri­ni af­sun­lan­mış gibi takip et­mek­te olan Der­di­çok, ke­se­ri­nin önüne gelen bir kar­puz te­ye­ği­ni de kes­ti­ği­ni far­ke­de­mez. Bunu gören Meh­med Efen­di, elin­de­ki ça­pa­yı fır­la­tır ve Der­di­çok’un kolu kı­rı­lır.

Bu durum kar­şı­sın­da ya­pa­cak fazla bir şey kal­ma­mış­tır. İlk sözü baba alır:

Ôlum niye mec­nun gezeñ?
Gez­di­ren (vay yav­rum) aş­kı­yıñ derdi
Ca­hil­siñ canıñdan bezeñ
Gez­di­ren (vay yav­rum) aş­kı­yıñ derdi

İçinde bu­lun­du­ğu ruh ha­li­ni, se­bep­le sonuç ara­sın­da bağ­lan­tı ku­ra­rak izah et­me­ye ça­lı­şan Der­di­çok da şu kar­şı­lı­ğı verir:

Baba ben gaz­mam bos­da­nı
Yar giy­miş mavı fıs­ta­nı
Bütün değer Al­bıs­tan’ı
Be­nim­ki naz­lı­nıñ derdi.

Oğ­lu­nun ak­lı­nın akıp git­ti­ği­ni gören baba da, na­si­hat et­mek­ten başka ça­re­si­nin ol­ma­dı­ğı­nı gö­re­rek şun­la­rı söy­ler:

Gur­ban olam ôlum ohu
Ohur­san olur­suñ sofu
Ôlum bu ce­hen­nem tohu
Gez­di­ren (vay yav­rum) aş­kı­yıñ derdi

Oğ­lu­nun da ken­di­si gibi oku­yup hafız ol­ma­sı­nı arzu et­ti­ği­ni her fır­sat­ta ale­nen söy­le­mek­te beis gör­me­yen Meh­med Efen­di bunu bir kez de şi­ir­le dile ge­tir­mek­te­dir.

Çorap almış do­hu­ma­ya
Bül­bül gibi şa­hı­ma­ya
Dilim tut­maz ohu­ma­ya
Gez­di­ren (be­nim­ki) naz­lı­nıñ derdi

Ger­çek­ten de, Der­di­çok, baş­la­mış ol­du­ğu ha­fız­lı­ğı ta­mam­la­ya­ma­ya­cak; ancak, al­dı­ğı eği­tim­le imam­lık ya­pa­cak se­vi­ye­ye eri­şe­cek­tir.
Ba­ba-oğu­lun ir­ti­ca­len kaç kıta atış­tık­la­rı­nı bi­le­me­sek de, eli­mi­ze ula­şan yirmi kı­ta­lık atış­ma­nın son iki kı­ta­sı­nı da siz­ler­le pay­la­şa­rak, şi­ir­de­ki is­ti­dat­la­rı hak­kın­da fikir ver­mek is­ti­yo­rum:

Mem­med’dir ba­ba­yıñ adı
Çe­ki­lir gö­ze­liñ dadı
Oğlum etme bu inadı
Gez­di­ren (vay yav­rum) aş­kı­yıñ derdi

Bu kı­ta­da ‘çe­ki­lir gö­ze­lin dadı’ mıs­ra­ın­da­ki ‘çe­ki­lir’ ke­li­me­si ‘kay­bo­lur’ ma­na­sın­da kul­la­nıl­mış ol­ma­lı­dır. Bunu, yergi şi­irin­de övgü ola­ma­ya­ca­ğın­dan ha­re­ket­le söy­lü­yo­ruz. ‘Ku­yu­nun suyu çe­kil­di’ cüm­le­sin­de de aynı durum söz-ko­nu­su­dur.
Der­ken, aldı sözü Der­di­çok:

Ara Der­di­ço­ğum ara
Babam benim bah­dım gara
Bir der­di­mi biñ def­te­re
Yaz­dı­ran naz­lı­mıñ derdi.

Dav­ra­nı­şı­nın ge­rek­çe­si­ni do­ğaç­la­ma şi­ir­le dile ge­ti­ren ba­ba­ya, oğ­lu­nun aynı üslup ve yön­tem­le cevap ver­di­ği­ni gö­rü­yo­ruz.
Baba öğü­dü­nün kâr et­me­di­ği, Der­di­çok’un ha­ya­tıy­la or­ta­da­dır. Şöyle ki:
Der­di­çok, genç yaşta Gü­li­zar adın­da dul bir ka­dın­la ev­le­nir. Ve bu ev­li­lik­ten Fâdıl is­min­de bir oğlu dün­ya­ya gelir. Gü­li­zar’ın erken ölü­müy­le Fâdıl öksüz kalır. Der­di­çok, bu defa da, yine bir dul olan Fatik’le ev­le­nir. Bu ev­li­lik­ten de üçü erkek, altı ço­cu­ğu olur. Ha­ya­tın­da altı dul ka­dın­la ev­le­nen Der­di­çok top­lam yedi çocuk ba­ba­sı­dır.
Der­di­çok, öm­rü­nün son de­min­de önce Hacı Fâdıl’ı, ar­dın­dan da evli iki oğ­lu­nu kay­be­der. Bu acı­lar kar­şı­sın­da dili bül­bül, gözü ırmak ke­si­len Der­di­çok daha bir yanık söy­le­me­ye baş­la­ya­rak, din­le­yen­le­rin içini yakan ağıt­lar yakar:

Ben gışa du­tul­dum bahar ayın­da
Coş­kun sular gibi ahar âla­rım
Umu­dum yok yôsu­lun­da, ba­yın­da
Han­çe­ri sî­ne­me çahar âla­rım

Bulur muyum’ola gez­sem ovayı
Bu­la­ma­dım gu­zu­la­ra de­va­yı
Güç­lük ile yap­tı­ca­ğı yu­va­yı
Veriñ gazma kürek yıhar âla­rım

Gayrı gel­mez umud­cu­ğum ke­si­li
Gu­zu­la­rım ana ile kü­sü­lü
İki şapka iki yelek asılı
Çı­har­dır gar­şı­ma tahar âla­rım
…
Çifde yiğit ver­dim Efsus elin­de
Ba­ba­nıñ el­le­ri galdı be­lin­de
İki şapka ana­sı­nıñ elin­de
Evde otu­ra­mam gahar âla­rım

De­di­çoğ’um yana yana gav­rıl­dım
Kül oldum da yel es­dik­ce sav­rıl­dım
İki gelin, çifd yi­id­den ay­rıl­dım
Ci­ğe­rim ataşa yahar âla­rım

Bir başka ağı­dın­da da şöyle ağlar:

Derd­li­yim âla­rım yavru yi­tir­dim
El­le­rim goy­nu­ma sohar âla­rım
Hey ağa­lar ıssız eve gi­rin­ce
Vi­ra­ne gön­lü­mü yıhar âla­rım
…
N’oldu bi­le­mi­yom amanıñ n’oldu
Felek yi­idi­mi elim­den aldı
Fe­si­nen püs­gü­lü mey­dan­da galdı
Bahar göz­ya­şı­nı döker âla­rım

Ağ­la­yı ağ­la­yı gan oldu göz­ler
Yeter Der­di­çoğ’um hatm’oldu söz­ler
Va­ra­mı­yom eve anası sız­lar
Otu­rur boy­nu­mu büker âla­rım

Şa­ir­li­ği imam­lı­ğı­nın önüne geçen Der­di­çok, ba­ba­sı­nın is­te­ği ile bir hayli iler­let­me­si­ne rağ­men ha­fız­lı­ğı ta­mam­la­ya­ma­sa da, ek­me­ği­ni, bu yolda al­dı­ğı eği­tim ve edin­di­ği dinî bilgi ile yap­tı­ğı imam­lık­la ka­za­nır. Dram dolu bir hayat süren Ömer Lütfü Piş­kin, ‘Gadir Mevla’m sen­den bir di­le­ğim var/ Beni imam­lık­dan kur­tar Ya­ra­dan’ ben­ze­ri iç ge­çir­me­le­riy­le Ba­lık­çıl, Ma­ra­ba, Ave­ren ve İğde köy­le­ri­nin ya­nı-sı­ra o va­kit­ler El­bis­tan’a bağlı bir na­hi­ye olan Yar­puz/Efsus’a (Afşin) bağlı Tanır kö­yün­de imam­lık yapar.
Ömer Lütfü, ço­cuk­lu­ğun­da baş­la­yan baht­sız­lı­ğın ha­ya­tı­nın her ânına adeta iğne oya­sıy­la iş­len­di­ği­ni gös­te­ren ‘Der­di­çok’ mah­la­sı­nı tam ma­na­sıy­la hak eden bir şa­iri­miz­dir. İste­me­di­ği bir mes­le­ği sür­dür­mek du­ru­mun­da kal­dı­ğı ha­yat­ta; hüzün, has­ret, gam-ka­sa­vet, acı, ay­rı­lık, yok­luk ve göz­ya­şı na­mı­na her ne varsa hep­sin­den kıs­me­ti­ne dü­şe­ni faz­la­sıy­la al­mış­tır. Bu denli acı­ma­sız bir ha­ya­ta sahip olan Der­di­çok’un, gamlı gön­lü­nü şen­len­dir­mek için olsa gerek, fır­sat bul­duk­ça güzel -ne hik­met­se kız­la­ra değil de- ge­lin­le­re gü­zel­le­me koş­ma­lar söy­le­di­ği­ni de gör­mek­te­yiz.
İşte bir örnek:

Gak gedek Ay­ran­de­de’ye
Gezek göz­le­rin sev­di­ğim
Orda gövel ördek olak
Yüzek göz­le­rin sev­di­ğim

Kocañ gelir sa­hın­sa­na
Sağa sola ba­hın­sa­na
Baş bâ­la­yıp ta­hın­sa­na
Tozak göz­le­rin sev­di­ğim

Mayıs deper beyaz bal­dır
İnci­nir­sin yavaş gal­dır
Ef­ka­rın ne ise bil­dir
Yazak göz­le­rin sev­di­ğim

Yu­ma­ğı almış des­ti­ne
Bil­mem ki kimin kas­ti­ne
Siyah per­çem kaş üs­tü­ne
Düzek göz­le­rin sev­di­ğim

Der­di­çoğ’um çok­dan duydu
Çok­dan ter­key­le­di yurdu
En­gel­ler araya gurdu
Duzak göz­le­rin sev­di­ğim

Âşık­la­rın gü­zel­le­ri met­het­mek üzere söy­le­dik­le­ri gü­zel­le­me, Der­di­çok’un ya­şa­dı­ğı mu­hit­te de hoş kar­şı­lan­mış­tır. Dü­şü­nün bir kere: Tanır gibi bir yerde, derdi ba­şın­dan aşkın garip bir imam bir gü­ze­le koşma söy­lü­yor ve de o köyde ya­şa­ma­ya devam edi­yor.
Ara not: Söz-ko­nu­su koş­ma­nın ya­kıl­dı­ğı ge­li­nin on bir oğ­lun­dan bir to­ru­nu benim çok yakın ar­ka­da­şım­dır. Zaman zaman söz açıl­dık­ça, ‘Ar­ka­daş, benim aklım al­mı­yor. On bir oğlun ola da, elin imamı sana türkü yaka. Ve bunu da her­kes ka­bul­le­ne!?..’ der.
Her ne kadar kar­şı­sın­da­ki­le­rin de­yiş­le­ri eli­miz­de ol­ma­sa da;
Der­di­çok, başta Şey­dâi Baba olmak üzere o dev­rin âşık­la­rın­dan bir­ço­ğuy­la kar­şı­laş­mış ve on­lar­la, kimin daha yet­kin ol­du­ğu­na işa­ret eden atış­ma­lar yap­mış­tır. Bu ka­na­ate, Der­di­çok’un ver­di­ği ce­vap­lar­dan va­rı­yo­ruz.

Şi­ir­le­rin bü­tü­nü­ne bak­tı­ğı­mız­da kendi der­di­ni dil­len­dir­me­si­nin ya­nın­da, top­lum­sal ha­di­se­ler kar­şı­sın­da hak ve hu­kuk­tan yana tavır al­dı­ğı­nı gö­rü­yo­ruz.
Der­di­çok, şi­ir­le­rin­de, halk şi­iri­nin 8, 11 ve 15’li hece ka­lı­bı­nı kul­lan­mış­tır.
Ba­ba­sı Meh­med Efen­di­nin yaz­dı­ğı şi­ir­ler hak­kın­da ise, -Der­di­çok’la yap­tı­ğı atış­ma dı­şın­da- eli­miz­de ma­ale­sef fazla bilgi bu­lun­ma­mak­ta­dır.
İçinde ya­şa­dı­ğı­mız bu bâkir coğ­raf­ya; sevip de sev­di­ği­ni söy­le­ye­me­den ölüp giden âşık­la­rın ya­nı-sı­ra, şair olup da şi­iri­ni bir son­ra­ki dö­ne­me ak­ta­ra­ma­dan gö­çen­le­rin me­zar­la­rıy­la do­lu­dur.
El­bis­tan için söy­le­nen ‘Her üç ka­pı­nın iki­sin­den şair çıkar’ sö­zün­den ha­re­ket­le, ‘Her üç me­zar­dan ikisi şair me­za­rı­dır’ hük­mü­nü ver­mek bana daha ger­çek­çi ge­li­yor.
Büğet kö­yün­de bir dü­ğün­den dö­ner­ken za­tür­re­ye ya­ka­la­nan Der­di­çok, 1937 Ocak’ının ikin­ci haf­ta­sın­da Tanır’da vefat eder. Me­za­rı ikin­ci -ki altı dul ka­dın­la ev­len­miş­tir- ha­nı­mı Fatik’in ya­nın­da­dır.
‘He­pi­mi­zin derdi çok, Der­di­çok he­pi­mi­zin’. Büyük ba­lık­lar küçük gölde ya­şa­ya­maz. Sözün da­ra­sı­nı dü­şe­rek, had­de­li­si­ni söy­le­yen Ha­ya­ti Vas­fi­le­ri, Âşık Hacı Ye­ner­le­ri, Âşık Mah­zu­ni Şe­rif­le­ri, Ab­dur­ra­him Ka­ra­koç­la­rı, Ba­ha­at­tin Ka­ra­koç­la­rı, Ahmet Çı­tak­la­rı ma­hal­lî bir böl­ge­ye hap­se­decek olur­sak, ismi ge­çen­le­re zul­met­miş olu­ruz. Sa­hip­len­me­den be­nim­se­me­yi bil­me­li­yiz. Gü­zel­lik­ler pay­la­şıl­dık­ça ço­ğa­lır…

Prof. Dr. M. Fuat Köp­rü­lü; Der­di­çok hak­kın­da­ki ka­na­ati­ni ‘1937 yı­lı­nın ilk ay­la­rın­da ölen El­bis­tan­lı âşık Der­di­çok da, bazen asıl halk zev­ki­ne yak­la­şan şi­ir­le­riy­le âşık ede­bi­ya­tı­nın as­rı­mız­da­ki son de­ğer­li mü­mes­sil­le­rin­den sa­yı­la­bi­li­nir’ şek­lin­de beyan eder­ken; Arif Nihat Asya, Adana’da çı­kar­dık­la­rı Gö­rüş­ler der­gi­si­nin ilk sa­yı­sın­da ‘Der­di­çok za­ma­nın en büyük halk şa­iriy­di. De­ğe­ri Dert­li­ler­le, Gev­he­rî­ler­le, hatta Ka­ra­ca­oğ­lan­lar­la mu­ka­ye­se edi­le­bi­lecek kadar yük­sek­tir. Bu hükmü, me­su­li­ye­ti­ni kabul ede­rek ve­ri­yo­rum’ de­mek­te­dir.
Der­di­çok, oto­ri­te­le­rin­den ‘Ça­ğı­mı­zın Ka­ra­coğ­la­nı’ un­va­nı­nı ka­za­na­cak de­re­ce­de güçlü bir şair olup bir­çok şiiri şarkı ve türkü ola­rak bes­te­len­miş­tir

Ez­cüm­le, bize düşen sa­hip­len­me değil, sahip çık­ma­dır.

*

MEHMET GÖZÜKARA